Hér verður fjallað um bók sem olli umtalsverðu fjaðrafoki í íslensku menningarlífi og var tilefni mikilla blaðaskrifa árið 1957. Lögregluembættið hafði afskipti af henni og andans menn fordæmdu hana. Sumir töldu bókina upploginn þvætting og argasta klám en aðrir vegsömuðu hana fyrir löngu tímabæra hreinskilni í hvatalífslýsingum. Öll þessi umræða er ekki síst merkileg í ljósi þess að umrædd bók kom aldrei út, í þessum þætti verður því rætt um bók sem var í raun aldrei til nema í umræðunni. Hér er átt við íslenska þýðingu Jóhannesar úr Kötlum á skáldsögunni Sangen om den röde rubin sem átti að fá nafnið Söngurinn um roðasteininn á íslensku. Hér verður rakin saga þessarar umdeildu skáldsögu, bæði hérlendis og erlendis og litið aðeins yfir bókmenntalandslag tímabilsins á Íslandi í leiðinni.

Sangen om den röde rubin eftir norska rithöfundinn Agnar Mykle kom út í Noregi árið 1956 og var önnur bókin í fyrirhuguðum þríleik um hinn unga Ask Burlefot en höfundurinn lauk þó aldrei við þríleikinn. Fyrsta bókin í þríleiknum, Frú Lúna í snörunni, kom út á íslensku árið 1958. Askur er ungur námsmaður á árunum fyrir seinni heimstyrjöld og er þroskasaga hans sögð í þessum bókum. Í upphafi Söngsins um roðasteininn er hann rúmlega tvítugur og er á leiðinni til náms við viðskiptaháskóla, hann er í ákveðnum skilningi að hefja nýtt líf. Hann hefur nefnilega marga fjöruna sopið og fjölmörg feilsporin stigið á sinni stuttu ævi og stefnir nú á endurreisn. Jóhannes úr Kötlum skrifaði bók sem kom út árið 1958 sem heitir Roðasteininn og ritfrelsið en þar rekur hann sögu þessa umdeilda skáldverks. Í bókinni birtir hann þýðingu sína á öðrum kafla bókarinnar þar sem söguhetjan rifjar upp fortíð sína:

„Hann var ungur maður sem átti fortíð, ungur maður sem hafði heldur en ekki hrasað í fyrstu lotu lífs síns og sem beit nú á jaxlinn og bjó sig undir næstu lotu. Hann var ekki lengur neitt sindrandi hamingjusamt ungmenni, því hann var hniginn til þeirrar þunglamalegu íhugunar sem er upphaf sektarvitundarinnar. Hann var alglataður sonur sem með einbeitingu allrar sinnar orku hafði risið upp og afneitað glötun sinni.
Sjá, ári eftir stúdentspróf, þegar þessum unga erni var boðin óháð forstöðumannsstaða við verslunarskóla úti á landi, hafði hann horfið frá námi við Oslóarháskóla og flaksast hugfanginn af stað út í það sem hann hugði vera hið mikla æfintýri lífsins: vel launað starf með eigin skrifstofu og eigin íbúð, á ókunnum stað þar sem hann var laus við umsjárharðstjórn foreldra sinna. Hann útvegaði sér þegar í stað eldfjöruga, sneglulega ástmey með sítt gljáandi tjörusvart hár (ef það var þá ekki hún sem útvegaði sér hann), hún hét Gunnhildur og var blóðsuga staðarins og sex árum eldri en hann. Eftir nokkurra mánaða ástir, svo ofsalegar að hann hafði hvað eftir annað orðið að gera við víxlaða fæturna á legubekknum, hafði hann gert kvenmanninn óléttan (ef það hefur þá ekki verið hún sem annaðist getnaðinn). Eftir þetta ljómuðu dádýrsaugu hans ekki jafn blíðlega og áður og hlátur hans var ekki lengur eins saklaus og hreinn. Hann fékk ekki talið neinn lækni á að framkvæma fóstureyðingu; í örvæntingu flýði hann til smábæjar í grennd við hinn fyrri, þar sem honum hafði verið boðin forstaða fyrir nýjum skóla; þar komst hann í tigi við litla fráskilda frú, 37 ára gamla, sem hét Sif, hún var með línhár og dapurlegan munn og hlýjar hendur, hún var svo smávaxin að hún náði honum ekki nema í geirvörtu. Hún auðsýndi honum móðurlega umhyggju og hann umbunaði mildi hennar og dekur með því að barna hana einnig þegar í stað. (Ef það hefur þá ekki verið hún sem annaðist getnaðinn.) Þá lá við að hann sturlaðist, og eina nóttina stóð hann og hvatti rakhníf sinn í þeim fúlmannlega ásetningi að sníða af sér serðilinn. Það var um nóttina sem hann varð tuttugu og eins árs gamall.“

Askur hefur engan áhuga á að giftast þessum konum og fara mál þannig að önnur gefur barnið frá sér en hin kýs að ala barn sitt upp ein. Askur er brotinn maður eftir þessi ævintýri og dirfist í upphafi bókar ekki einu sinn að líta á ungar stúlkur, hvað þá meira og er aftur horfinn til gleðisnauðari og fátæklegri ásta sem stundaðar eru í einrúmi svo vitnað sé í orðalag þýðingarinnar. En hann er einnig uppreisnarmaður og afneitar því í raun að hann hafi á nokkurn hátt hagað sér ósæmilega í siðferðislegum skilningi. Hann lítur á sig sem sósíalista en stefnir engu að síður að því fullum fetum að verða ríkur, í þeim tilgangi fer hann í viðskiptaháskólann en hefur jafnframt áhuga á því að gerast tónlistarmaður. Þannig takast andstæðurnar á í lífi Asks og þessi þroskasaga fjallar fyrst og fremst um þessa innri baráttu hans sem birtist með ýmsu móti. Jafnframt lýsir höfundurinn leit þessa unga manns að ástinni sem hann reyndar finnur í lok bókarinnar eftir mikla tilraunastarfsemi sem hefur ekki síst farið fram á sviði líkamlegra ásta og það voru einmitt einkar raunsæislegar samfaralýsingar sem urðu til þess að vekja áhuga yfirvalda í Noregi á Söngnum um roðasteininn.

Nokkru eftir að bókin kom út var athygli Ríkissaksóknara í Noregi vakin á henni og í beinu framhaldi voru höfundurinn og Harald Grieg, forstjóri Gyldendalsútgáfunnar sem gaf bókina út ákærðir fyrir brot á hegningarlögum en samkvæmt þeim var hægt að dæma menn í allt að því tveggja ára fangelsi fyrir að gefa út og dreifa efni sem gæti talist ósiðlegt. Jafnframt var farið fram á það að bókin yrði gerð upptæk. Meðan verið var að rannsaka málið spruttu upp miklar deilur vegna þess, á milli rithöfunda og heittrúaðra, en félagsmenn tveggja rithöfundasambanda í Noregi sem fram að því höfðu eldað grátt silfur sameinuðust í baráttu sinni fyrir tjáningarfrelsinu. Eftir vitnaleiðslur um haustið 1957 komust menn að þeirri niðurstöðu að Agnar Mykle og Harald Grieg skyldu sýknaðir, en hinsvegar skyldu óseld eintök af Söngnum um roðasteininn gerð upptæk. Það má því segja að ákveðin mótsögn hafi birst í þessari niðurstöðu þar sem tilraun virðist hafa verið gerð til að taka tillit til beggja sjónarmiða, það er að segja viðhorfa þeirra sem stóðu vörð um tjáningarfrelsið og þeirra sem verja kristileg siðferðisgildi. Eitthvað skrifaði Mykle eftir þetta en það má þó líklegast segja að hann hafi að vissu leyti gefist upp á skáldskapnum eftir þessar hremmingar. Þess má hinsvegar geta að hann er talinn einn af merkilegri frumkvöðlum í norsku brúðuleikhúsi en hann stofnaði Norsk Dukketeater ásamt Jane konu sinni en þau skrifuðu einnig grundvallarrit um efnið.

Nú verður sögunni vikið til Íslands. Á meðan umræður um bókina stóðu sem hæst í Noregi tryggði íslenskur útgefandi, Gísli Ólafsson, sér útgáfuréttinn að skáldsagnaflokki Agnars Mykle. Hann ákveður skiljanlega að notfæra sér athyglina sem Söngurinn um roðasteininn hefur fengið í Noregi og byrja á því að gefa hana út þó að hún sé önnur bókin í væntanlegum þríleik. Hann biður Jóhannes úr Kötlum um að þýða bókina en Jóhannes tekur það að sér eftir að hafa lesið hana og virðist hann hafa heillast þónokkuð af henni ef marka má varnarritið Roðasteinninn og ritfrelsið þó að ekki telji hann hana gallalausa. Sumarið 1957 taka fréttir af væntanlegri þýðingu að kvisast um bæinn og sýnist sitt hverjum eins og búast mátti við. Daginn eftir dómsuppkvaðningu borgararéttarins í Osló birtist opið bréf til lögreglustjórans í Reykjavík frá Kristjáni Albertssyni rithöfundi í Morgunblaðinu. Kristján biður lögreglustjórann um að kanna hvort að væntanleg þýðing brjóti ekki í bága við bann á útgáfu kláms og segir meðal annars:

„Ef þessi bók yrði leyfð á Íslandi, þá hafa yfirvöld landsins þar með afsalað sér réttinum til að beita lögum nokkru sinni framar gegn sölu klámrita og klámmynda. Þá hefðu dyrnar verið opnaðar upp á gátt fyrir hverjum þeim, sem vildi gera sér slíkan varning að féþúfu.
Því að blygðunarlausara og fram úr öllu hófi ósmekklegra klám er vart hægt að hugsa sér, en margendurteknar lýsingar Mykles á dýrslegum aðförum – upploginn þvættingur, með plebejískum munnsöfnuði. Ungt fólk er ekki svona.
Mykle er stórgáfaður höfundur, og saga hans að langmestu leyti bæði fallleg og alvarleg bók. En því miður skiptir það engu þegar dæma skal, hvort leyfa beri bókina. Ekki fremur en það skiptir máli, hvort vökvinn í glasi er að níu tíundu hlutum kampavín, kókakóla eða sýrublanda – ef hrært hefur verið ólyfjan eða saur saman við drykkinn. Þá verður að henda honum.
Málsóknin gegn Mykle og útgefenda hans á vonandi eftir að reynast einn markverðasti og afdrifaríkasti atburður í norrænu menningarlífi á síðari tímum – sem sterk mótmæli gegn vaxandi tilhneiging nútímahöfunda að krydda skáldskap sinn með lýsingum líkustum þeim sem apar og svín gætu skrifað – en til dæmis kettir aldrei. Því kötturinn er þrifið dýr, og hefur andstyggð á vondri lykt.“

Kristján fer mikinn í þessu bréfi, hann leggur meðal annars til að bóksalar í Reykjavík geri með sér samþykkt um það að selja ekki klámbækur og bendir á að í Ameríku hafi komið upp sú hugmynd að brennimekja P, sem stendur fyrir Pornografi, á enni þeirra sem hafa klámrit til sölu. Því miður getur Kristján ekki um heimildir þessari áhugaverðu hugmynd til stuðnings. En hann er ekki einn um að vekja athygli á væntanlegri þýðingu, séra Sigurbjörn Einarsson þáverandi guðfræðiprófessor leggur orð í belg í grein sem hann nefnir Lifi listin í dagblaðinu Vísi. Hann tekur nokkuð annan pól í hæðina og er spar á vandlætingartóninn en þeim mun örlátari á kaldhæðni. Þýðing á slíku klámriti er að mati Sigurbjörns ekki síst móðgun við tungumálið sem á ekki að afhjúpa berstrípaðan klúrleika heldur að klæða ástina í skáldlegan búning, hvers eðlis sem hún kann að vera. Hann bendir á að jafnvel fínustu listamenn og atvinnuritdómarar myndi ekki þykja það veislubót að upphefjan klúrlegan talsmáta, hvað þá að “ganga þarfenda sinna fyrir allra augum eða kasta klæðum og bera blygðan sína” svo vitnað sé beint í greinina. Prósi sem afhjúpar of mikið er að mati Sigurbjörns nakinn, þvalur og slepjulegur. Hann hefur miklar áhyggjur af tilhneigingu samtímans og segir meðal annars:

„Burt með alla rómantík, allar hömlur, alla feimni um svonefnd feimnismál! Er það ekki einmitt þetta, sem við eigum að gera og erum að gera: opna Paradís upp á gátt og vaða inn, klæmandisk og gerandi öll okkar stykki, eins og hverjum er gefið að láta og mæla af innblæstri holdsins hömlulausa og andalausa? Að ekki sé minnst á fíkjuviðarblöð og þessháttar gamalt og ótískulegt dót. Og ef sælan kemur ekki blaðskellandi í fangið á slíkri dirfsku, svo hugumstóru, blygðunarlausu og óskammfeilnu mannkyni, þá er bara að gera betur, skrifa betur, kveða enn fastar að – það eru sjálfsagt m.a. til óteljandi tegundir af perversiteti, ótæmandi verkefni og úrræði fyrir ritlistina og lífskonstina. Og ef tilfinningarnar skyldu taka að sýna einhver merki þess, að þær ætli að fara að verða ónæmar vegna of mikillar ertingar og spenningurinn ætli að fara að dofna og orðin að glata æsimagni sakir ofnotkunar, – vegna þess að allir klæmast alls staðar og hver keppist við að ganga fram af öðrum í óbljúgu tepruleysi og listilegum óeðlisbrögðum, bæði í orði og verki, – þá er ekki annað en að skora á listamennina að gera ennþá betur við mannkynið, finna nýjar leiðir, ný orð, nýjar, örvandi aðferðir. Þeim er sannarlega til trúandi. Snilligáfunni eru lítil takmörk sett. Og stofnum til nýrri og hærri og enn frægilegri verðlauna handa þeim, sem duga best. Ofan á allt annað eru svo líka til læknar og sprautur og allur þremillinn! Mannkynið þarf ekki að kvíða.
Það verður gaman að lifa í framtíðarheimi snlldarinnar, þegar menningarfrömuðirnir eru búnir að kveða niður alla uppdagaða paragrafa, alla feimni, alla blygðun og ÁSTIN leikur klúr og berstrípuð með öllum mögulegum og ómögulegum tilburðum í köldu kastljósi raunsæisins.“

Þessi skrif og önnur slík sem birtust í fjölmiðlum þegar orðrómur um útgáfu Söngsins um roðasteininn tók að berast urðu til þess að útgefandinn spurðist fyrir um það hjá yfirvöldum hvernig brugðist yrði við væntanlegri útgáfu. Og viðbrögð yfirvalda létu ekki á sér standa. Skömmu síðar barst prentsmiðjustjórum á höfuðborgarsvæðinu bréf frá lögreglustjóranum í Reykjavík þar sem þeim er uppálagt að tilkynna lögregluyfirvöldum hið snarasta ef beiðni um prentun á bók Agnars Mykle berst þeim. Jafnframt er tekið fram að ákvörðun hafi þegar verið tekin um að stöðva útgáfu bókarinnar, ef úr henni verði, og málið muni sent til dómstóla. Þetta bréf varð tilefni mikilla umræðna í dagblöðum, viðtöl birtust bæði við lögreglustjóra og ráðuneytisstjóra í Dómsmálaráðaneytinu, sem telja sig fyrst og fremst vera að verja ungmenni landsins fyrir kláminu. Í rauninni virðast yfirvöld telja að þau séu að gera útgefanda mikinn greiða með því að vara hann við fyrirfram og spara honum þannig kostnað við útgáfu bókar sem aldrei fengist seld í bókaverslunum eða lánuð út í bókasöfnum. Hinsvegar bentu ýmsir á að hér væru yfirvöld mögulega að fara út fyrir valdsvið sitt, meðal annars var bent á það í Þjóðviljanum að bannið við óútkominni þýðingu á bók Mykles gæti talist stjórnarskrárbrot, þar sem afskipti yfirvalda af riti komi ekki til greina fyrr en það hefur verið prentað, en þá megi kæra ritið fyrir dómstólum sé ástæða talin til. Niðurstaðan varð engu að síður sú að útgefandinn treysti sér ekki til að ráðast í útgáfu Söngsins um roðasteininn og því reyndi aldrei á það hvort íslenskir dómstólar færu að fordæmi hinna norsku.

Söngurinn um roðasteininn seldist ágætlega á hinum ýmsu norðurlandatungumálum í bókaverslunum í Reykjavík og hefur dönskukennsla barnaskólanna eflaust komið mörgu óhörðnuðu ungmenninu vel þegar kom að því að stauta sig fram úr kláminu eins og Jóhannes úr Kötlum bendir á í ritinu Roðasteinninn og ritfrelsið. Þetta er í raun stórmerkilegt rit þar sem hinn fyrrverandi tilvonandi þýðandi að verkinu fer í gegnum málið og vegur og metur röksemdirnar sem settar hafa verið fram í fjölmiðlamoldrokinu sem fór reyndar fljótt yfir. Gagnrýni hans á viðbrögð við bókinni er í raun býsna margþætt. Fyrir það fyrsta efast hann um gildi þess að vernda ungmenni fyrir meintu klámi í heimsbókmenntum á meðan ómerkileg dægurmenning veður uppi með ótakmarkað aðgengi að þessum hópi. Listin er einmitt til þess fallin að uppfræða ungmenni um leyndardóma lífsins, og þar á meðal kynlífsins á uppbyggjandi hátt. Um þetta viðhorf segir Jóhannes meðal annars:

„Svo virðist sem herrarnir hyggist vernda unglinga sem komnir eru á kynþroskaskeiðið með því að umgangast þá eins og dauða trjádrumba á sævarströndu – í stað þess að fara að dæmi Borssona og skapa úr þeim lifandi fólk. Ég leyfi mér að fullvissa alla velsæmispostula Íslands um það, að sá hluti æskulýðsins sem þeir eru ekki sjálfir búnir að eyðileggja með rangsnúnum félagsháttum og teprulegri skinhelgi, sá hluti æskulýðsins sem menning vor og framtíð veltur á, þolir vel að horfast í augu við skapara sinn og skapnað, kann vel að greina milli ruddaskapar og hæversku, kláms og listar, er þúsund sinnum prúðari, sannari og mannlegri en þessir kristmenn-krossmenn sem þykjast vera að varðveita hann ýmist fyrir freistingum holdsins eða eilífum logum helvítis.
Hvernig væri að herrarnir skyggndust betur um í sinni sveit? Það væri áreiðanlega hægt að skrifa væna bók um það, hvernig jafnt ríki sem einstaklingar leggja allskonar tálsnörur fyrir æskulýðinn bæði leynt og ljóst. Hér skal það mál ekki rætt að neinu ráði – aðeins drepið á nokkur augljós dæmi. Þegar unglingurinn úr sveitinni sest að í höfuðstaðnum til náms, er iðulega það fyrsta sem hann verður að gera að undirrita falsaðan húsaleigusamning – verður raunverulega að greiða miklu hærri leigu en í samningnum segir. Setjum þar næst svo að fyrsta kvöldið bregði hann sér á „sirkus” sem eitthvert menningarfyrirtækið hefur pantað utan úr heimi. Dáðasti sýningargripurinn þar er vasaþjófur, sem blöðin syngja samróma lof og segja að sé góður vasaþjófur, því hann skili öllum hinum stolnu munum aftur! Sem sagt: kennslustund í þjófnaði!
Og jafnt og þétt fjölgar ungu þjófunum í bænum og herra lögreglustjórinn veit ekki sitt rjúkandi ráð!
Eða hvernig væri að hin hneyksluðu máttarvöld kynntu sér það sálardrepandi sorpritaflóð sem samviskulausir menningarníðingar hella látlaust yfir æskulýðinn í gróðaskyni? Hvernig væri að þau athuguðu betur kvikmyndahlandforirnar sem beinlínis ala unglingana upp í aðdáun á skefjalausri glæparómantík allt niður í kvalalosta og morð? Hvernig væri að þau tempruðu bununa úr þeim símjólkandi áfengisspena sem ríkið blátt áfram stingur upp í ungt fólk á kynþroskaskeiði? Hvernig væri að þau reyndu að fjarlægja hersveitir dauðans af Reykjanesskaga áður en stórveldin brenna æskulýð vorn upp í helvítiseldi kjarnorkuflugskeytanna – og þar með alla þá hreinu áru sem postularnir boða?“

Líkt og heyra má fléttast skoðanir höfundarsins á trúmálum og stjórnmálum allrækilega inn í röksemdafærslu hans á köflum, eins og búast má við. En hann bendir einnig á ákveðinn tvískinnung í umræðunni, til dæmis furðar hann sig á afturhaldsömu viðhorfi Kristjáns Albertssonar en eins og margir kannast eflaust við tók hann Vefaranum mikla frá Kasmír, einni umdeildustu skáldsögu tuttugustu aldarinnar á Íslandi fagnandi, og er oft vitnað í ritdóm hans um bókina í Vöku þar sem hann segir: „Loksins, loksins tilkomumikið skáldverk, sem rís einsog hamraborg upp úr flatneskju íslenskrar ljóða- og sagnagerðar síðustu ára!”. Jóhannes bendir réttilega á að finna megi kafla í Vefaranum sem séu ekki síður opinskáir hvað varðar kynferðistjáningu, þar er bent á að svölun kynferðishvatarinnar sé æðsta gleði mannsins og kynvillan sé jafnframt æðsta stig kynferðislegrar fullnægingar þar sem hún leiði ekki til getnaðar, svona svo dæmi sé tekið. Sigurbjörn Einarsson afgreiðir Jóhannes á svipaðan hátt með tilvitnunum í Biblíuna.

Sárast þykir honum þó að kollegar hans í rithöfundastétt hafi ekki tekið þetta mál upp á arma sína eins og starfsbræður þeirra í Noregi gerðu. Lítið heyrðist opinberlega frá listamönnum um þetta mál, sem verður að teljast nokkuð einkennilegt í ljósi mikilvægis tjáningarfrelsisins fyrir listsköpun. Það er því ekki úr vegi að huga aðeins að því sem var að gerast í bókmenntum á Íslandi á þessum tíma.

Þó að íslenskir rithöfundar hafi ekki brugðist harkalega við ofangreindri atlögu að tjáningarfrelsinu voru þeir þó duglegir við að tjá sig um það sem betur mátti fara á þessum tíma. Margt hafði breyst í íslensku samfélagi, vera bandaríska hersins hafði til dæmis mikil áhrif á menninguna og rithöfundar höfðu áhyggjur af þessum erlendu áhrifum og meðfylgjandi fjöldamenningu sem hlaut að vera á allan hátt forheimskandi og letjandi. Ungir rithöfundar skáru upp herör gegn þessum bandarísku menningaráhrifum og tjáðu sig opinskátt um þessi mál í verkum sínum. Á þessum tíma voru skrifaðar skáldsögur sem ollu fjaðrafoki þó að þær hafi ekki verið bannaðar eins og Söngurinn um roðasteininn. Árið 1965 komu út tvær umdeildar skáldsögur eftir unga menn hjá bókaútgáfunni Helgafelli en það eru skáldsögurnar Borgarlíf eftir Ingimar Erlend Sigurðsson og Svört messa eftir Jóhannes Helga. Í Borgarlífi segir frá blaðamanninum Loga sem ræður sig til starfa hjá Blaðinu sem oftast svipar afskaplega mikið til Morgunblaðsins og var almennt talið að höfundurinn væri að skrifa um það og starfsfólk þess. Logi er vinstrisinnaður andstæðingur bandarísku herstöðvarinnar en þegar hann er inntur eftir því afhverju hann hafi þá valið sér hið íhaldssama og tækifærissinnaða Blað sem vettvang fyrir skrif síns segir hann eitthvað á þá leið að hann ætli sér að breyta viðhorfum innanfrá og lítur þannig á sig sem einhverskonar Trójuhest. Það er athyglisvert að Askur í Söngnum um roðasteininn notar einmitt svipaða skýringu á fyrirhugaðri inngöngu sinni sem sósíalista í viðskiptaháskóla hinna ríku.

Blaðamaðurinn Logi er einnig skáld og á það, ásamt ýmsu öðru sameiginlegt með aðalpersónunni Murti í Svartri messu Jóhannesar Helga. Þessar aðalpersónur eru reyndar svo líkar að mörgu leyti að þær hafa oft verið spyrtar saman í bókmenntasögunni. Murtur er kominn til Lyngeyjar til að sinna ritstörfum en Lyngey er táknmynd fyrir Ísland þess tíma, þar sem spilling og hórerí þrífst í skugga erlendrar herstöðvar og hann er í hlutverki samfélagsgreinandans. Ekki gefst rúmi hér til að rifja þessar skáldsögur upp efnislega en látið nægja að velta aðeins upp þeirra á kynlíf og kynfrelsi.

Aðalpersónur beggja bóka njóta mikillar kvenhylli, svona rétt eins og Askur í Söngnum um roðasteininn. En þeir eiga það þó sameiginlegt að hafa nokkuð mótsagnakennda sýn á konur og kynfrelsi. Eins og bent var á í umfjöllun um bók Agnars Mykle er Askur í sjálfu sér mótsagnakennd persóna, sagan fjallar beinlínis um það hvernig hann tekst á við þessar mótsagnir í þeim tilgangi að finna konuna sem hann getur elskað bæði líkamlega og andlega, en hún er vandfundin í frumskógi tálkvendanna sem leggja snörur fyrir hann í gríð og erg. Tálkvendin vantar ekki í sögur þeirra Ingimars Erlends og Jóhannesar Helga, þeir Logi og Murtur vekja aðdáun og áhuga kvenna hvar sem þeir fara en þeir halda þó fast í ímynd hreinleikans og eignast báðir að lokum konur sem skera sig úr af þeim sökum. Í dagblaðsauglýsingu um Svarta messu er Úlfhildi Björk, sem Murtur fellur fyrir lýst sem svo að hún sé fersk og sönn, full af forvitni um lífið, en sterk, sjálfstæð og umfram allt kvenleg.

Lauslæti er hinsvegar klámfengið og klám er táknrænt fyrir íslensku þjóðina sem hefur selt sig bandarískum stjórnvöldum fyrir slikk og skammtíma fullnægingu. Og oftar en ekki verður konan táknmynd þessa ófremdarástands eins og kemur berlega í ljós í eftirfarandi samtali sem blaðamaðurinn Logi í Borgarlífi á við samstarfskonu sína sem honum finnst ekki mikið til koma. Talið berst að kynbombudagatali sem prýðir skrifstofuveggi Blaðsins:

„Hvernig lízt þér á þessa?” spurði hann og benti á stóra mynd af kynbombu með dagatal milli fótanna. Brjóstin voru eins og tveir gervihnettir á sömu sporbraut. Einhver hafði límt þessa altaristöflu á súlu – sem náði víst gegnum húsið eins og kyntákn.
„Hvernig lízt þér á hana?” sagði hún en horfði hvorki á myndina né hann.
„Ég spurði fyrst.”
„En þú ert karlmaður,” sagði hún og skotraði augum á hann eins og hann væri nakinn.
„Mér finnst ég vera síðasti karlmaðurinn í heiminum þegar ég horfi á hana.”
„Ég skil þig ekki,” sagði hún og leit þjófsaugum á vangann á honum.
Hann snéri sér að henni og sagði:
„Þú skilur það kannski betur ef ég bæti við: hvar eru allir hinir?”
Hún reyndi að horfa framan í hann en augnaráðið varð eins og flækt band sem hendurnar niður með kjöltunni gátu ekki greitt.
Logi virti myndina fyrir sér:
„Mér geðjast betur að brjóstum sem höfða til handanna – en ekki fótanna.”
Hún einblíndi á myndina eins og hún sæi hana í fyrsta sinn.
Hann hélt áfram:
„Svo hef ég lumskan grun um að þessi brjóst séu ofvaxin á kostnað heilans. Þau eru eins og æxli – þar sem mjólkin er orðin að geislavirkum greftri. Afi minn í torfbænum hefði ekki einu sinni gefið flækingsketti mjólk úr svona júgrum.”
Önnur hönd hennar var aftur komin upp að hálsmálinu en hin hékk eins og ekkja niður með síðunni. „Það er maður í kjallaranum sem betrekkir herbergið sitt með svona myndum,” sagði hún í trúnaðartón og roðnaði. „Hann þvær sér aldrei.”
Hann hafði ekki augun af myndinni:
„Þetta er kynleysistákn nútímans – María mey stálmannsins.”

Í Söngnum um roðasteininn er litið á kynferðislega ævintýramennsku sem nauðsynlegan undanfara heilsteypts sambands, en í íslensku bókunum sem hér um ræðir er kynlífsnautnin einungis þrándur í hinni þyrnum stráðu götu, sem leiðir á endanum til andlegra stórvirkja og sannra listrænna afreka. Í Svartri messu er sýnin á nútímamanninn býsna dökk og helgast hún ekki síst af tilhneigingum hans til nautna:

„Nútímamanninum nægir ekki ein kona. Hefur honum nokkurn tíma nægt það? Nægir þér það – alltaf? Meðan lífsbaráttan var eitilhörð þurftu tvær manneskjur að smíða hárbeitt vopn úr veikleik sínum, standa fast saman, sameinuð í einum takti, einni hugsun. Og þreytan að kvöldi gerði sitt og dugði þó ekki alltaf til. Nú horfa giftir menn í kringum sig og gefa sér góðan tíma og konur horfa í kringum sig og gefa sér enn betri tíma. Hver og einn og hver og ein er á hnotskógi í turni líkama síns bak við slikju augnanna. Hanastélssamkoman er skrautblað á því lífstré og jarðlýsnar láta greipar sópa um afrakstur félagsbúsins til að geta skartað sem skærast þar á blaði. Heldurðu kannski að það sé tilviljun að samkoman dregur nafn af stéli hanans. Hefurðu séð hvernig það rís þegar haninn galar á hænuhól. Hefurðu heyrt varphljóðið í hænunum. Hvað á fólk líka að gera við umframorkuna og öll vítamínin. Hver og einn hefur sína nautnaþörf. Reyndu að taka vínið frá honum og leggist hann ekki í tóbaksreykingar fer hann hraðar enn auga á festir að taka á konum. Taktu tóbakið frá reykingarmanni og hann fer að drekka. Taktu hvort tveggja frá honum og hann verður skelfir hjónabanda. Nema! Nema hvað? Nema hann heillist af einhverju sem er stærra en hann sjálfur. Bróðir, þú sem verður bráðum faðir, systir, þú sem verður bráðum móðir. Væri ekki ráð að skóla börnin í æðri nautn, list og þjóðernismetnaði og hvers kyns íþróttum, og sameinuð í einum takti einni hugsun, verður fjölskyldan á norðurslóð mikil og garðurinn frægur um víða veröld.”

Þessi viðhorf til ólíkra eiginleika kynjanna eru auðvitað býsna kunnugleg, varla þarf að fjölhæfa um þá hefðbundnu hugmynd að andinn og vistmunirnir séu karllægir en náttúra og tilfinningar kvenlæg fyrirbæri. Það er þó býsna merkilegt að þessar skáldsögur, sem um margt þóttu nýstárlegar og hugmyndaríkar, skuli vera jafn niðurnjörvaðar í hefðbundinni sýn á kynin og raun ber vitni. Dagný Kristjánsdóttir bendir á í Íslenskri bókmenntasögu að báðar þessar skáldsögur taki afdráttarlausa afstöðu á móti fóstureyðingum en hún segir um Svarta messu:

„Viðhorfið til kvenna sem birtist í bókinni er mjög áþekkt viðhorfinu sem birtist í Borgarlífi: sama skilyrðislausa krafa um að konur taki móðurhlutverkið fram yfir öll önnur hlutverk; sama afdráttarlausa fordæmingin á fóstureyðingum, sem gegnir sama yfirskilyrta hlutverki og þar, og sami hrollur gagnvart frumkvæði kvenna í kynlífi og vímuefnanotkun sem er skoðað sem andstyggilegt. Andstæða vergjarnra kvensnifta er Úlfhildur sem er hrein og óspjölluð og hyggst vera það fram á brúðkaupsnótt. Konur skipta Murt miklu máli sem kynferðisleg viðföng og viðföng siðferðislegrar fordæmingar sem hann getur ekki verið án. Aðeins með því að niðurlægja þær getur hann upphafið sjálfan sig.”

Það kemur fram í þeim eina kafla sem birtist á prenti úr þýðingu Jóhannesar úr Kötlum á Söngnum um Roðasteininn að aðalhetjan Askur er hlynntur fóstureyðingum og virðist styðja lögleiðingu hennar heils hugar. Að vísu má segja að þar komi til sérhagsmunir hans, en hann er þjakaður af samviskubiti vegna barnanna sem hann hefur átt þátt í að koma í heiminn án þess að vilja neitt með þau eða mæður þeirra hafa. En hér er altént um róttækt viðhorf að ræða sem skipti og skiptir enn máli í umræðunni um aukið kyn- og kvenfrelsi. Þessar íslensku bókmenntir eru að vissu leyti nokkuð sérstök blanda af púrítanisma og nautnahyggju en þær eru í raun afar íhaldssamar í grunninn, ekki aðeins vegna viðhorfsins til kvenna heldur einkennast skrifin af mikilli fortíðarþrá, sveitirnar eru hreinar en borgin skítugt og mannskemmandi lastabæli, hinir hefðbundu grundvallaratvinnuvegir til sjávar og sveita eru göfugir, sem er meira en hægt er að segja um störf á borð við blaðamennsku og stjórnun ýmisskonar. Göfugast er þó að vera skáld.

Jóhannes úr Kötlum bendir á í áðurnefndu riti um sínu um Sönginn um Roðasteininn að það sé meðal annars hlutverk listamanna að tjá sig af hispursleysi um kynhvötina og birtingarmyndir hennar. Hann ver rétt listamanna til slíkrar tjáningar og kýs að draga skýr mörk milli slíkrar tjáningar sem sé til þess fallin að leiða ungt fólk í sannleikann um unað og afleiðingar kynlífsins og kláms sem eigi ekkert skilið við list heldur lítilmótlega dægurmenningu sem skrumskæli ástina og margbreytileika hennar. Það er kannski ekki skrýtið að ungir íslenskir rithöfundar hafi átt í erfiðleikum með að vinna úr öllum þeim misvísandi skilaboðum sem virðast á stundum berast úr ólíklegustu skúmaskotum. Við ræðum enn í dag fjálglega um það hvaða birtingarmyndir kynlífsins séu ákjósanlegar og margar slíkar umræður ber að lokum að sama skilgreiningabrunninum, við getum nefnilega ekki, frekar en embættismenn og listamenn á sjötta og sjöunda áratugnum, komið okkur saman um það hvað sé erótík og hvað sé klám, hvað sé hollt og gott og hvað sé niðurlægjandi og mannskemmandi. Átakalínurnar eru að vísu ekki jafn skýrar og þær voru þá þar sem klám er í margra augum ekki kynlífstjáning heldur ofbeldi og rökin með tjáningarfrelsi mega sín ekki alltaf mikils þegar slíkar túlkanir eru annars vegar. En eitt er víst, óskin um mannbætandi kynlífstjáningu í menningarlegu samhengi er langt, meira að segja afar langt frá því að vera skýrari nú, áratugum seinna.